EEN NIEUW STUK STAD
De opening van het Forum, tweeënhalf jaar geleden, was het moment waarop de transformatie van de oostzijde van de Grote Markt voor het eerst tastbaar werd voor het grote publiek. Veel mensen die aanvankelijk twijfelden aan de waarde van de ingreep, werden in de eerste maanden na de opening van het Forum overtuigd. Toch zou de voltooiing van het complete project nog ruim twee jaar op zich laten wachten. Inmiddels is de Grote Markt Oostzijde als vanzelf opgenomen in de routes, gebruiken en gewoontes van het centrum.
Met terugwerkende kracht was de opening van het Forum, in november 2019, een dubbele opluchting. Door de omvang en duur van het project was het geduld van de Groningers danig op de proef gesteld. De bijzondere vorm van het gebouw en de onconventionele combinatie van programmaonderdelen hadden jarenlang nieuwsgierigheid gewekt – en die was inmiddels moeilijk meer te bedwingen.
De overweldigende aandacht waarmee de opening gepaard ging en die binnen- en buitenlandse media kleurde, maakte gelukkig duidelijk dat het project toch vooral positief ontvangen werd. Dat gold zowel voor het gebouw zelf als voor zijn rol in het grotere geheel van de transformatie van de oostzijde van de Grote Markt. Twee jaar en een pandemie verder kunnen we gerust stellen dat het een extra opluchting was dat het Forum in elk geval dik drie maanden lang zijn deuren kon openen.
Die opluchting heeft nog een extra dimensie. De opening van het Forum was namelijk bijna uitgesteld. Na de bouwpauze die volgde op het aardbevingsdebat werd de inwijding in 2019 voorzien, twee jaar later dan waar vóór de versterkingsoperatie van uitgegaan werd. De Forum-organisatie, maar ook de politiek, wilde koste wat het kost voorkomen dat de opening opnieuw werd opgeschoven. Het steeds veranderende tijdpad bleef de realisatie van het gebouw immers achtervolgen.
Direct betrokkenen aarzelden echter. Het gebouw was nog niet helemaal af. Dat gold weliswaar voornamelijk voor de afgesloten delen, maar ook voor de publiek toegankelijke ruimtes was een verfijningsslag geen overbodige luxe. Hoewel het gebouw klaar was voor gebruik, was er weinig getest met publiek. Juist in een omvangrijk en gelaagd cultureel gebouw met diverse loopstromen geeft dat doorgaans veel nieuwe inzichten in de ruimtelijke werking.
Om het Forum netjes klaar te kunnen stomen voor gebruik, was een opening in het voorjaar van 2020 passender, zo was het gevoel. Als de Forum-directie en het stadsbestuur niet zo stug aan het tijdpad voor de opening hadden vastgehouden, had de overdonderende drukte die het gebouw in die eerste maanden overspoelde nooit dit boek gehaald.
DE STEDELIJKE ORDE
De tijdsdruk achter de opening van het Forum zegt iets over onze perceptie van grootschalige, langdurige stedelijke ontwikkelingen. De publieke opinie neigt al snel naar ongeduld, dat is althans wat we ervan mee krijgen. Dit gevoel heerst vooral als het om grote transformaties gaat, waarin overheden volgens de politieke trends van het afgelopen decennium geen directieve rol meer zouden moeten spelen. Elke hobbel die een dergelijk project onderweg tegenkomt, lijkt de afkeer ertegen te voeden, waarschijnlijk omdat het gevoel van ‘eindeloosheid’ op zo’n moment weer wat aanzwelt.
De schaal en termijn van grootschalige stedelijke transformaties maken ze al moeilijk voorstelbaar, maar elke onvoorziene wending trekt het voorstellingsvermogen nog verder uit de realiteit. Bekijken we daarentegen het veelzijdige en omvattende karakter van de ingreep, dan moeten we misschien constateren dat de volharding waarmee decennia aan het project Grote Markt Oostzijde gewerkt is tot het wezen van deze ontwikkeling behoort. Juist door de lange termijn waarin het zich voltrok zijn steeds nieuwe inzichten in de planvorming geïntegreerd.
Ondanks de hobbels en onvoorziene afslagen die de route naar de nieuwe oostzijde van de Grote Markt kenmerkten, mogen we stellen dat een transformatie als deze de grootste kans van slagen heeft als er voortdurend, consequent en integraal aan wordt gewerkt. Het uitgangspunt was dat een gerichte publieke investering op een plek waar de binnenstad niet goed functioneerde programmatische en ruimtelijke impulsen teweeg zou brengen. Daardoor zou de oostelijke binnenstad in kwaliteit en functionaliteit verbeteren.
Aan de hand van deze principes werd invulling gegeven aan beleid waaraan sinds het laatste kwart van de twintigste eeuw was gewerkt; beleid dat voortkwam uit een brede herwaardering van het stedelijk leven. De functionele gelaagdheid van de historische stad, de toegankelijkheid van het centrum en de kwaliteit van de openbare ruimte stonden daarbij centraal.
Het bouwblok aan de oostzijde van de Grote Markt is weer conform de historische structuur van de context georganiseerd, bouwvolumes zijn opnieuw geordend, het stedelijk programma is geïntensiveerd en er is openbare ruimte toegevoegd. Het nieuwe stadsblok verenigt verschillende stedenbouwkundige ordes en brengt een scala aan functies bij elkaar. Zo representeert het alles wat in de stad samenkomt, op elk schaalniveau: cultuur, commercie, detailhandel, wonen en verblijven.
RISICOVOLLE ONDERNEMING
Met de kennis van nu is het gemakkelijk om te constateren dat met doorzettingsvermogen aan een plan is gewerkt en dat het bewonderingswaardig is hoe overtuigend de oorspronkelijke ruimtelijke en functionele uitgangspunten overeind zijn gebleven. Maar we hoeven niet te ontkennen dat het project Grote Markt Oostzijde een risicovolle onderneming is geweest.
Door de vernieuwing van de structuur van het bouwblok ontstond een complexe, ruimtelijke positiepuzzel met stukjes in de vorm van grondposities en gebruikers. De ontwikkeling doorstond bovendien een financiële, een subsidie- en een aardbevingscrisis, waardoor de risico’s zich gedurende het traject door het plangebied verplaatsten. Door de financiële crisis kwam de planvorming onder druk; het publieke programma werd kritisch bejegend, maar ook het commerciële programma kwam in moeilijk vaarwater nadat lange tijd geen geschikte exploitanten en gebruikers konden worden gevonden.
Het Forum werd geteisterd door een fel debat tussen voor- en tegenstanders, dat zowel de sloop vooraf als de start van de bouw vertraagde. Zelfs na de bouwpauze rondom de versterkingsoperatie werd de politieke agenda nog zo nu en dan gevuld met vragen over het stopzetten van het project.
Het was ook een moeilijk, in sommige opzichten wellicht ondoorgrondelijk project. Maar weinigen zullen zich een goede voorstelling hebben kunnen maken van hoe de transformatie zou uitpakken, of van wat de ingreep überhaupt precies behelsde. De binnenstedelijke situatie was complex, de samenhang tussen de deelprojecten uitdagend en moeilijk te overzien, de bouwtechniek ingewikkeld en de logistiek van de uitvoering een web van met elkaar verknoopte bewegingen.
Behoort een dergelijk grootschalige ontwikkeling eigenlijk nog wel tot het takenpakket van de gemeente? Is het project Grote Markt Oostzijde een te klassiek gedirigeerde stedelijke ontwikkeling geweest?
STATEMENT TEGEN DE UITVERKOOP VAN DE STAD
Bovenstaande vragen zijn allesbehalve retorisch. Omgekeerd kunnen we ons namelijk ook afvragen of het niet de normaalste zaak van de wereld is dat de gemeente een fundamentele rol speelt in ontwikkelingen als deze. Ze heeft een publieke verantwoordelijkheid voor wat er binnen haar grenzen gebeurt en moet garant kunnen staan voor de ruimtelijke en sociale samenhang van de inrichting van de stad – juist als deze de belangen van andere partijen overstijgt. Om de kwaliteit van de stedelijke ruimte te kunnen blijven waarborgen, spreekt het voor zich dat de gemeente zorgdraagt voor de stad en het stadsleven, door te werken aan een bestendige en hoogwaardig ontworpen leefruimte.
Vanuit de overtuiging dat marktpartijen en gebruikers uiteindelijk bij het project zouden aansluiten, is de gemeente blijven investeren. Daardoor werd niet ingeleverd op de ambities van het plan, ook niet als het economisch tij keerde. Zo werd voorkomen dat de oostzijde van de Grote Markt op het dieptepunt van de financiële crisis in de uitverkoop werd gezet. De onverzettelijkheid waarmee vanuit de stad aan het project gewerkt is, bleek bovendien aanstekelijk; gemeente en marktpartijen vonden elkaar in het streven om een volwaardig stadsblok te maken.
De transformatie is meer geworden dan de optelsom van deelprojecten. Programmatisch en ruimtelijk is de ingreep van betekenis voor de leefbaarheid en sociale samenhang in het oostelijk deel van de binnenstad. Na een decennium waarin we de ruimtelijke ordening en culturele infrastructuur haast tot op de grond afbraken, is het realiseren van een samenstel van functies als nieuw cultureel kwartier althans een duidelijk statement tegen de uitverkoop van de stad. De nieuwe oostzijde van de Grote Markt levert een bijdrage aan de vitaliteit van de (oostelijke) binnenstad en daarmee aan het stedelijk leven als geheel.
NIEUW LEVEN
De tijd zal moeten uitwijzen of de transformatie van de oostzijde van de Grote Markt de binnenstad daadwerkelijk nieuw leven inblaast. In elk geval is er ruimte gemaakt voor een nieuw publiek netwerk waarmee de loopstromen in het centrum weer in evenwicht kunnen worden gebracht. De impuls die sinds de opening van het Forum door deze kant van de stad is gegaan, doet vermoeden dat het met de invloed van de ingreep wel goed zit.
Al tijdens het proces kwamen er ontwikkelingen op gang die profiteerden van de aandacht en opwaardering van het gebied. De betekenis van de Engelengang, aan de rand van het plangebied, is bekrachtigd door de verbouwing en het herstel van het rijksmonument op Poelestraat 14 en door de herontwikkeling van voormalig hotel Hofman. Maar ook het blok tussen de Sint Jansstraat, Schoolstraat en Popkenstraat gaat mee in de stroom der verbeteringen. Kunstencentrum Vrijdag krijgt hier op haar beurt een vernieuwing.
Tot slot hebben ook het gebruik en de toekomstige herinrichting van de Grote Markt een stimulans gekregen door het project. Het busverkeer zal hierbij plaatsmaken voor een groenere openbare ruimte met meer verblijfskwaliteit, terwijl voetgangers en fietsers ruim baan krijgen.
De transformatie van de oostzijde van de Grote Markt heeft de stad in beweging gezet en heeft aandacht gegenereerd. Elke deelopgave is binnen de kenmerken en specifieke plek in het stadsweefsel benaderd, wat uiteenlopende voorwaarden en ambities met zich mee bracht.
Het Forum is een nieuw type cultuurgebouw geworden, waarin een mix van functies rondom elkaar overlappende, gestapelde pleinen is georganiseerd. De oostwand vormt een eigentijdse interpretatie van klassieke bouwvoorschriften, die ondanks het gemeenschappelijke vertrekpunt drie heel specifieke gebouwen heeft opgeleverd. De Nieuwe Markt Zuidzijde bestaat uit een collectie van afzonderlijke, kleine ingrepen, die de oorspronkelijke fijnmazige structuur van de stedelijke context benadrukt.
PUBLIEKE WAARDERING
Sinds de realisatiefase viel de transformatie een stevige prijzenregen ten deel. Op zichzelf vormt dat geen bewijs voor het succes ervan of voor de werkelijke bijdrage aan een levendige stad. Maar dat een stedelijk ensemble is ontstaan dat boven zichzelf uitstijgt, blijkt wel uit de overweldigende aandacht en waardering voor het project, van zowel bezoekers als de vakwereld.
De beoogde bezoekersaantallen voor het Forum, van 1,3 miljoen per jaar, waren door tegenstanders jarenlang met veel scepsis tegemoet getreden. Na één maand hadden 400.000 mensen het gebouw bezocht, na twee maanden stond de teller op 700.000. Op het moment dat het Forum door de pandemie haar deuren tijdelijk moest sluiten, had het in drie maanden een miljoen bezoekers verwelkomd, was het filmbezoek met 60 procent gestegen en was het aantal bibliotheekleden met 1800 toegenomen.
Ook het vakpubliek kon moeilijk om het Forum en de transformatie als geheel heen. Bij de prestigieuze AIT Awards (2020) won het Forum de derde prijs in de categorie ‘Public Buildings / Culture.’ Het gebouw werd uitgeroepen tot winnaar in de categorie ‘Publiek gebouw van het Jaar’ van de Architectenweb Awards (2020) en tijdens de Dutch Design Week (2020) won het de Dutch Design Award in de categorie ‘Habitat.’ Ook won het de Groninger Architectuurprijs (2020), met een eerste plek bij zowel de vakjury, de publieksjury als de online verkiezing. Het Forum werd bovendien uitgeroepen tot BNA Beste Gebouw van het Jaar (2020) en prijkte op de cover van het jaarboek Architectuur in Nederland 2019/2020.
De nieuwe sociëteit van Vindicat was een paar jaar daarvoor al in het jaarboek opgenomen (2014/2015) en viel met een eervolle vermelding eveneens in de smaak bij de BNA-verkiezing (2015). Net als het Forum werd ook Mutua Fides door zowel vakjury als publiek uitgeroepen tot winnaar van de Groninger Architectuurprijs (2014).
Vapiano, gebouwd tussen Poelestraat en Nieuwe Markt, kreeg ten slotte van publiek en jury de derde prijs bij de Groninger Architectuurprijs (2017). Het gebouw werd daarnaast genomineerd voor de European Brick Awards 2018, waarna het gepubliceerd werd in BRICK 18. Outstanding International Brick Architecture. Als geheel won de transformatie van de oostzijde van de Grote Markt bovendien in 2021 de Neprom-prijs voor locatieontwikkeling.
VERDAMPTE MOEITE
Zo gauw de prijzen uitgereikt zijn, vergeten we vaak al snel weer dat er bloed, zweet en tranen aan voorafgingen. Het debat, de ideeën, de besluiten, de plannen, het proces – al deze moeite verdampt immers als de plaatjes er liggen, als de gebouwen tastbaar zijn geworden en als de transformatie onderdeel van het stadsleven geworden is. Misschien draagt dit boek bij aan een collectief bewustzijn over het werk en de afwegingen die eraan ten grondslag liggen, zodat we er in de toekomst de vruchten van kunnen blijven plukken.
Deze voorpublicatie is het laatste hoofdstuk van het boek Grote Markt Oostzijde – 20 jaar stadsontwikkeling in 40 verhalen en werd gepubliceerd in het magazine van Platform GRAS.
